Av Bjørn Egil Flø

I landed with every waka in Aotearoa and all iwi embrace me
I am a custom they call manaakitanga
My brother landed in the pockets of the Pakeha
He is an industry they call tourism.
My brother and I have been trying to get along ever since

Slik introduserar Steve Sole sin artikkel «Maori Tourism» i siste nummer (No 82) av New Zealand Geographic, og trekker opp hovudlinjene i den lange og konfliktfylte debatten om kommersialisering av Maori kulturen.

I motsetnad til mange andre stadar i verda har likevel Maoriane greidd å finne det ein kan kalle ein gylden middelveg og bygd opp sterke og stabile institusjonar som sikrar at store delar av inntektene frå maori turismen går til å styrke maori kulturen. …

Eg kan ikkje hjelpe for at tankane mine går attende til romjula på Tanna og vitjinga av Sulphur Bay og møte med den sjølvdefinerte øko-turisten Lena frå Sverige og dei to amerikanske hobby-antropologane Bill og Sahra.

Det var fredag kveld, klokka var nær koma til ni om kvelden og det var stupe mørkt. Kelson Hosea spør om eg vil vere med til Sulphur Bay å plukke opp folk. Han hadde fått melding om at det var tre turistar der som ville hentast. ”Då kan du også få oppleve cargo kulten John Frum” fortel han.

For etter vulkanen Yasur er nok John Frum bevegelsen det største trekkplasteret på Tanna. Kulten oppstod på Vanuatu fyrst på 1930-talet, medan øyane framleis heitte ”the New Hebrides” og låg under fellesadministrasjon av Frankrike og Storbritania. Eit lite dusin landsbyar på Tanna fornekta læra åt dei prebyteriske misjonærane og festa sin lit til den mytiske karakteren John Frum. Kulten vart styrka under den andre verdskrigen då amerikanske lastefly droppa store mengder cargo til eigne tropper som oppheld seg på øya – alt frå motorar og båtar til tyggegummi og Coca-Cola. Etter krigen var tilhengarane overtydde om at John Frum var amerikanar og om dei berre etterapar den amerikanske veremåten etter beste evne ville rikdomen ein dag kome tilbake.

Kvar fredag kveld samlar landsbyfolket seg til ein lang ”fest” under eit stråtak mitt på den opne plassen sentralt i landsbyen. Med strenginstrument, song og dans held dei festen gåande til det lysnar av dag tolv timar etterpå. I fylje den Australske antropologen Kirk Huffman er det ein freistnad på å kopiere soldatane sin faste helgafest som gjerne inneholdt gitarspel og sang.

Min umiddelbare assosiasjon då me kom fram til landsbyen var ”lærarskulestudentanes jonsokfest i fjøra”. Der sat dei fint og pyntelig i ei klynge under ei lyspære som hang ned frå stråtaket å spelte og song. Sjølv om teksta var uforståeleg hadde musikken likevel eit eller anna gjenkjenneleg over seg utan at eg heilt greidde å identifisere kva. På plassen rundt kunne eg skimte ein og annan som dansa til musikken med ”tradisjonelle” bastskjørt på seg. Etter kvart som augo mine greidde å venje seg til mørkret såg eg at det var mjølkekvite leggar under fleire av bastskjørta. Ved nærare ettersyn var halvparten av alle dansande kvite turistar som skruppellaust deltok i det religiøse ritualet åt ei marginal cargo-kult i ein avsidesliggande landsby langt frå det ein kan kalle allfarveg midt i stillehavet.

”Dom är så hærligt öppen och inkluderandes” seier Lena og stråler av begeistring. Med ein 70 liters Haglöfs på ryggen og reisehandboka ”Rough Guide” i handa kom ho til Sulpur Bay saman med to amerikanarar tidleg morgon same dagen. Dagen hadde gått med til å leike med ungane på stranda og snakke med lokalbefolkninga, fortel Lena, i tillegg hadde ho møtt nokre Australiarar som hadde vore der i fleire dagar,

Du må helse på Bill og Sahra seier ho og rettar blikket mot to mjølkekvite lysluggar som kjem halvt dansande og halvt gåande mot oss ikledd kvart sitt bastskjørt. ”Bill kan franska och har intervjuat en massa folk her på stället” seier Lena og introduserar meg for Sahra og Bill.

Kvifor er dokke her? Spør eg dei. Utan at eg eigentleg hadde retta spørsmålet mot nokon spesiell var det likevel Bill som tok ordet. Det er vel typisk nok for mannfolk det, tenkjer eg og finn at eg vart overraska over at Bill hadde noko maskulint ved seg. «Vi hadde lest om kulten og hadde lyst til å lære litt meir om den». fortel han.

Men kan dokke ikkje berre låne ein bunke antropologisk litteratur på biblioteket og legge dokke inn på eit resort å lese dokke opp på kultusen? spør eg med von om å greie å provosere dei litt. Og provosere greidde eg, kanskje meir enn eg hadde tenkt. Eg fekk ei lekse om kor motbydelig resortturisten var, som ikkje hadde andre mål med reisa enn å bade i luksus. Det var umorolask og motbydelig og ingen av dei kunne tenke seg å setje sin fot inn på eit slikt resort. Sjølv våga eg ikkje å nemne at eg alt hadde fem netter bak meg på Breaka’s. I tillegg var resorteigarane eit alvorleg trugsmål mot fattige nasjonar sin moglegheit til å sjølve kontrollere eigne ressursar.

Det siste kan eg sjølvsagt vere samd i, men eg kan neppe sjå at det er så mykje betre å trenge seg på ein liten landsby som tilfeldigvis er utøvarar av ein sær religiøs kult. Ein må vel òg kunne stille spørsmål ved det moralske i å kle seg opp i stadeigne kledningar og delta i lokale kulturelle ritar samstundes som neppe ein einaste ein av dei trur på ideen om at John Frum ein dag skal kome att å dele ut Juicy Fruit i Sulphur Bay.

Eg har ei kjensle av at økoturistar og hobbyantropologar utgjer eit mesta like stort trugsmål mot sårbare lokale kulturelle særeigenheitar kring om i verda, som søkkrike eigedomsspekulantar på jakt etter jomfruelege sandstrender.

Bjørn Egil Flø